نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 استادیار جغرافیا و برنامه‌ریزی روستایی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران
2 دانشیار جغرافیا و برنامه‌ریزی روستایی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایرانفردوسی مشهد
3 پژوهشگر پژوهشکده گردشگری جهاددانشگاهی خراسان رضوی و دانشجوی دکتری جغرافیا و برنامه‌ریزی روستایی دانشگاه فردوسی مشهد
چکیده
کلیدواژه‌ها
1- مقدمه
تغییرات اقلیمی، موضوعی بینالمللی است (جنتل[1] و همکاران، 2018)، و بسیاری از مردم در سراسر جهان به واسطۀ تغییرپذیری اقلیمی رو به تشدید در معرض خطر قرار دارند (گوتیرز[2] و همکاران، 2014)، و این سبب شده تا دولتها آمادهسازی اجتماعات خود برای رویارویی با مخاطرات را جزو مهم‌ترین اقدامات و برنامههای خود قرار دهند (گراهام[3] و همکاران، 2018). تأثیر تغییرات اقلیمی به صورت فضایی متفاوت بوده، و تمامی جوامع در برابر آسیب‌پذیری یکسان نیستند (آلام[4] و همکاران، 2018). در این بین اثرات تغییرات اقلیمی بر جوامع روستایی واقعیتی انکارناپذیر و تهدیدی در جهت توسعه و پیشرفت ملی قلمداد می‌گردد و در این میان نقش دولتها در سطح محلی و ملی و برنامههای کمینه سازی اثرات بر جوامع و پیامدهای مترتب بر آن، حائز اهمیت میباشد (دومنو و اوبِنگ[5]، 2016). این اثرات تنها معطوف به درآمد روستاییان نیست، بلکه سایر ابعاد رفاهی از قبیل امنیت غذایی، امنیت منابع آبی و سلامت آنان را نیز تحت تأثیر قرار داده و بسیاری از این اثرات در ارتباط با یکدیگر هستند (گرین[6]، 2018). ویلهایت[7] (2000)، عنوان میدارد که خشکسالی تقریباً تمامی مناطق اقلیمی را تحت تأثیر قرار داده، و بیش از نیمی از زمین هرساله مستعد خشکسالی است (توماس[8] و همکاران، 2016). خشکسالی میتواند اثرات ویرانکنندهای بر کشاورزی، تأمین منابع آبی و اقتصاد داشته باشد و تأثیرات زیانباری بر جامعۀ انسانی برجای گذارد (ژانگ[9] و همکاران، 2015). به گفتۀ میسرا و سینگ[10] (2010)، خشکسالی شدیداً تحت تأثیر تغییرات اقلیمی است و در میان تمامی خطرات طبیعی از نظر تعداد افرادی که تحت تأثیر قرار میدهد، جایگاه نخست را دارد (دیلینگ[11] و همکاران، 2019؛ توماس و همکاران، 2016). برآوردها نشان میدهد که هرساله زیانهای اقتصادی حاصل از خشکسالی چیزی نزدیک به 6 تا 8 میلیارد دلار بیش از هر حادثه هواشناسی دیگری است (تاناگو[12] و همکاران، 2016؛ ژانگ و همکاران، 2015). در سال 2013، چندین آژانس سازمان ملل متحد، نشستهای سطح بالای خطمشی خشکسالی ملی[13] (HMNDP)، را بهمنظور ارائه توصیههای مرتبط و اقدامات علمی برای حل مسائل کلیدی خشکسالی، برگزار کردند. نتایج این نشست بیانگر نگرانی در باب عدم وجود آمادگی در برابر خشکسالی و نیز خطمشیهای مدیریت خشکسالی در اکثر کشورهای جهان بوده است؛ چراکه وقتی به خشکسالی از منظر ملی نگریسته نشود، سیاستها، واکنشهایی برحسب مدیریت بحران را ایجاب میکنند که اغلب نابهنگام و بسیار ضعیف در هماهنگی هستند (سیواکومار[14] و همکاران، 2014). مناطق درگیر خشکسالی به منظور کاهش آسیبپذیریهای مستقیم و غیرمستقیم، اعم از اجتماعی، اقتصادی و زیستمحیطی و حوزه‌های جغرافیایی گستردهتر، نیازمند استراتژیهایی جهت کمینه سازی خشکسالی و ارتقای ظرفیت‌های رویارویی و آمادهسازی در برابر آن میباشد (گرین، 2018؛ ژانگ و همکاران، 2015؛ گاردِزی و آربوکل[15]، 2019؛ تاناگو و همکاران، 2016). تمرکز بر انطباق‌پذیری با تغییرات اقلیمی جاری، عملیترین پاسخ در مواجه با آیندۀ اقلیمی نامطمئن است (ویلبی و دیسای[16]، 2010). هرچند، معیارهای جاری استفاده شده جهت انطباق‌پذیری با پدیدۀ خشکسالی همیشه به ایجاد یک سیستم سازگار و مطلوب منجر نمیشود (دیلینگ و همکاران، 2019؛ کریستیان اسمیت[17] و همکاران، 2015). ممکن است برآورد ظرفیت موردنیاز جهت تحملپذیری در برابر خشک‌سالی‌های شدید صورت پذیرد؛ اما نکته حائز اهمیت این است که این ظرفیتها در درازمدت و در شرایط متناسب با تحولات زیستمحیطی و انسانی، خود رو به تغییر و تحول است (اِنگل[18]، 2012). برخی از راهحلها جهت جبران کمبود منابع آبی به دلیل پیامدهای نامطلوب، موجب اثرگذاری منفی بر دیگر اولویت‌ها مانند ذخیره انرژی گردیده است. بنابراین، نه‌تنها منجر به مزایای نامطلوب در ظرفیت‌های رویارویی می‌گردد، بلکه آسیب‌پذیری را افزایش داده و ظرفیت انطباق‌پذیری را نیز با مشکل مواجهه می‌سازد (گلدمن و ریوسمینا[19]، 2013؛ دیلینگ و همکاران، 2019). دیویس و بنت[20] (2007)، بیان می‌دارند که استراتژی‌های رویارویی[21]، از ابعاد و محدودیتهای مهم مذهبی و فرهنگی برخوردارند و قابلیت استفاده و اثربخشی آنان، ممکن است به دلیل ارزش‌ها، فرآیندها و روابط قدرت در جامعه محدود شده باشد. بنابراین، هم ظرفیت رویارویی[22] در کوتاه مدت و ظرفیت انطباق‌پذیری[23] در بلندمدت موردنیاز خواهد بود (برمن[24] و همکاران، 2012). به گفتۀ اسمیت و اسکینر[25] (2002)، استراتژی‌های متعددی برای استفاده کشاورزان به منظور پیشگیری اثرات تغییرات اقلیمی در جهان وجود دارد. این استراتژی‌ها عبارتند از: جنگل زراعی، تغییر تقویم کشت، استفاده از پیش‌بینی‌های آب و هوایی، استفاده از تنوع مقاومت در برابر خشکسالی، و تقویت خاک از طریق استفاده از کود. سازمان غذا و کشاورزی ملل متحد (فائو)، به تمامی کشاورزان در سطح جهان تولید محصولات اساسی و با رشد سریع را توصیه می‌کند. این محصولات در مقایسه با دیگر محصولات در مواجهه با افزایش دما، باران‌های نامنظم و خشک‌سالی‌های طولانی مدت، دارای مزیت و برتری می‌باشند (تواگیراماریا[26] و همکاران، 2018). در بسیاری از رویکردها آنچه در برابر مفهوم ظرفیت رویارویی معنا می‌یابد آسیب‌پذیری است. آسیب‌پذیری اغلب خصیصهای وابسته به متن[27] و به معنی «چه چیزی نسبت به چه چیزی آسیب‌پذیر[28]» است (مارتین[29] و همکاران، 2016). درواقع می‌توان آن را به عنوان حساسیت و ظرفیت انطباقی یک سیستم تعبیر نمود (پاری[30] و همکاران، 2007). جمشیدی و همکاران[31] (2019)، به نقل از لوکاس و هلدرینک[32] (2004)، مؤلفههای کلیدی آسیب‌پذیری را در قالب شکل (1) ارائه نموده‌اند.
شکل 1- مفاهیم کلیدی آسیب‌پذیری (جمشیدی و همکاران، 2019)
دانفورد و همکاران[33] (2015)، در رویکردشان به آسیب‌پذیری در بستر مورد مطالعه‌شان، آسیب‌پذیری را متشکل از سه عنصر کلیدی می‌دانند: اثرات بالقوه، سطح انطباق‌پذیری در محیط به منظور کاهش اثرات و ظرفیت رویارویی اجتماعی موجود به منظور پاسخگویی به اثراتی که بعد از انطباق‌پذیری باقی مانده است. در این رویکرد، دو سطح آستانه بر حسب سطح اثرات معین شده است:
هر تأثیر در آستانه‌ی رویارویی بالا و پایین، اثر قابل‌توجهی تلقی می‌گردد. در محدودۀ رویارویی، بین دو آستانۀ تحمل، آسیب‌پذیری به واسطه‌ی اینکه ظرفیت رویارویی وجود داشته باشد یا خیر، مشخص می‌شود (دانفورد و همکاران، 2015).
در خصوص موضوع ظرفیت رویارویی اجتماعات کشاورز با مخاطره خشکسالی مطالعات زیادی صورت گرفته است که این مسئله را تحت تأثیر فاکتورهای مهمی تلقی نموده‌اند. گرین (2018)، اظهار میدارد که اثرات خشکسالی و آسیبپذیریهای حاصل از آن چندمقیاسی و نامطلوب می‌باشند. قابلیت انطباق‌پذیری در برابر خشکسالی کشاورزی در اجتماعات روستایی بیشتر به اشکال واکنشی نظیر افزایش پمپاژ آب‌های زیرزمینی و تغییر الگوی کشت محصولات ظاهر می‌شود. آزادی[36] (2018)، عنوان می‌کند که محافظت از زمین کشاورزی (ALC)، خشکسالی و استراتژی‌های رویارویی در یک رابطه متقابل‌اند و می‌توانند تأثیر مثبت و منفی بر یکدیگر بگذارند. انکوبه[37] و همکاران (2018)، اقداماتی از قبیل خرید خواروبار از جوامع همجوار و ذخیرۀ آن برای مصرف در دوره‌های خشکسالی، فروش یا تبادل دام‌های کوچک برای غلات و کشت انواع محصولات مقاوم به خشکسالی را ازجمله اقدامات برخی جوامع در رویارویی با مخاطره خشکسالی می‌داند. لموس[38] و همکاران (2016)، معتقدند که سطوح نسبتاً بالای ظرفیت عمومی (درآمد به‌طورکلی و علی‌الخصوص درآمد مبتنی بر اقلیم[39]) با سطوح بالایی از ظرفیت رویارویی با برخی مخاطرات در ارتباط است. همچنین ون دوینن[40] و همکاران (2015)، عنوان داشتند که عوامل رفتاری نقش عمدهای در تشریح سطوح واقعی انگیزۀ سازگاری کشاورزان ایفاء می‌نمایند. بعلاوه، مؤلفههای تهدید و ارزیابی رویارویی بر تصمیمات انطباق‌پذیری تأثیر می‌گذارند. اودمال[41] و همکاران (2015)، بیان می‌کند که میزان خسارات ناشی از خشکسالی با توجه به اندازه خانوار، درآمد سالانه، میزان مالکیت زمین، سیستم کشاورزی مورد استفاده و شدت خشکسالی متغیر است. پاسخ‌دهندگان با خانوارهای بزرگ، میزان پایین مالکیت زمین، درآمد کم، و سیستم‌های کشاورزی دیمی در برابر اثرات خشکسالی آسیب‌پذیرتر هستند. اشرف و روتری[42] (2013)، ادراک کشاورزان از تغییرات اقلیمی و خشکسالی تحت‌الشعاع داده‌ها و اطلاعات اقلیمی ثانویه میباشد و بر ظرفیت رویارویی و توانایی پاسخگویی آن‌ها تأثیرگذار است. گلدمن و رویسمنا (2013)، بیان داشتند که جابجایی مکانیسم کلیدی رویارویی چوپانان با خشکسالی به منظور جلوگیری از تلف شدن احشام میباشد. هرچند جابجایی در شیوه‌های جدید نه‌تنها به مقادیر زیادی پول، بلکه به اشکال جدید دانش و ارتباطات خارج از شبکه‌های متقابل معمول نیازمند میباشد. برمن و همکارانش (2012)، در تحقیقی از چهار چالش اصلی برای درک تحول ظرفیت رویارویی به ظرفیت انطباق‌پذیری شامل: 1) ماهیت پنهان ظرفیت انطباق‌پذیری؛ 2) تبادل موقتی میان ظرفیت رویارویی به ظرفیت انطباق‌پذیری؛ 3) تمرکز محدود تاریخی در جوامع روستایی؛ و 4) فقدان شواهد تجربی نام بردند.
خراسان رضوی یکی از استان‌های کشور ایران میباشد که خشکسالی بسیار بالایی را به میزان 7/89 درصد در حال تجربه کردن میباشد (مرکز ملی خشکسالی و مدیریت بحران ایران، 1398). به‌طور میانگین، 3/7 درصد مساحت استان خراسان رضوی درگیر خشکسالی شدید و 7/17 درصد درگیری خشکسالی بسیار شدید هستند. در این بین پنج شهرستان استان خشکسالی بسیار شدید بالای 50 درصد دارند. بر اساس گزارش سازمان هواشناسی ایران، تا ژوئن 2019، شهرستان فریمان با خشکسالی شدید 1/40 درصد و خشکسالی بسیار شدید 2/50 درصد و مجموعاً با 3/90 درصد خشکسالی جزء مناطق حاد خشکسالی استان به شمار می‌رود و خشک‌سالی‌های پی در پی را در حال تجربه کردن است. هدف تحقیق حاضر، بررسی ادراکات خانوارهای کشاورز روستایی شهرستان فریمان در برابر خشکسالی و استراتژی‌های مقابله با آن با رویکرد بلندمدت جهت کاهش آسیب‌های حاصله، پرداخته است. جهت انجام این تحقیق برمبنای رویکرد سه‌گانه لوکاس و هیدرلینک (2004)، که شامل آگاهی، توانایی و اقدام می‌شود به برآورد ظرفیت‌های رویارویی و انطباق‌پذیری در جوامع روستایی پرداخته شده است. در خلال این تئوری، دو رویکرد دانش مدیریت بحران شامل ابعاد پیشگیری، آمادگی، مواجهه و نهادی ـ ارتباطی و همچنین رویکرد تاب آوری اجتماعات محلی ازجمله رویکرد سازهای و غیر سازهای، با آن ترکیب و برمبنای الگویی تلفیقی مورد بررسی قرار گرفت.
2- مواد و روش‌ها
مطالعه حاضر با رویکرد توصیفی ـ تحلیلی و ماهیت کاربردی به دنبال بررسی و سنجش میزان ظرفیت رویارویی کشاورزان شهرستان فریمان میباشد، که دو گام اساسی را دربرمیگیرد: 1) تعیین شاخص‌ها و معیارهای ظرفیت رویارویی و انطباق‌پذیری میان خانوارهای روستایی که با استفاده از تحقیق و مطالعات کتابخانه‌ای صورت گرفته است و 2) مطالعات میدانی به شیوۀ پیمایشی و با ابزار پرسشنامه انجام شده است. رویکرد اصلی و نظری تحقیق، نظریه لوکاس و هیلدرینک (2005)، نسبت به ابعاد ارتقای ظرفیت رویارویی در برابر مخاطره خشکسالی میباشد که شامل سه مؤلفه آگاهی، توانایی و اقدام می‌گردد. در خلال این نظریه، در این تحقیق از دو رویکرد مراحل مدیریت ریسک مخاطرات شامل ابعاد پیشگیری، آمادگی، مواجهه و نهادی ـ ارتباطی و همچنین رویکردهای سازهای و غیر سازهای استفاده شده است. در واقع در این تحقیق، تلفیقی از سه مبحث نسبت برای ارزیابی و تحلیل ظرفیت رویارویی کشاورزان منطقه مورد مطالعه استفاده شده است که در جدول (1)، مراحل و روابط میان این رویکردها در گام‌های تحقیق ارائه شده است.
جدول1- مراحل و نحوۀ تلفیق نظریههای مورداستفاده در تحقیق
|
گام اول: آگاهی |
گام دوم: توانایی |
گام سوم: اقدام |
||||
|
ارزیابی آگاهی و شناخت از علل و نتایج خشکسالی |
پیشگیری |
آمادگی |
مواجهه |
سازهای |
غیر سازهای |
نهادی ارتباطی |
|
گام‌های شناسایی |
فرآیند مدیریت ریسک مخاطرات |
رویکردهای فنی و مدیریتی مدیریت مخاطرات |
||||
بر این اساس در هر یک از گام‌ها از طریق ابزار پرسشنامه در قالب طیف لیکرت (5 گزینه‌ای از خیلی زیاد=5 تا خیلی کم=1)؛ و مصاحبه (به صورت باز) اقدام به سنجش کمی و کیفی و جمع‌آوری اطلاعات برای تحلیل و پاسخگویی به سؤالات تحقیق شد. جامعه آماری تحقیق، دهستان‌های شهرستان فریمان به عنوان یکی از کانون‌های خشکسالی پرتنش در استان خراسان رضوی (مرکز ملی خشکسالی و مدیریت بحران ایران، 1398)، انتخاب گردید. در شکل زیر، موقعیت شهرستان فریمان و دهستان‌های آن نمایش داده شده است.
در جدول (2)، اطلاعات آماری مربوط به هر دهستان جهت انتخاب نمونۀ آماری آورده شده است. جهت تعیین حجم نمونه از شیوۀ نمونه‌گیری سهمیه‌ای استفاده شده است.
جدول2- حجم نمونه شهرستان فریمان
|
نام دهستان |
جمعیت کشاورز |
حجم نمونه |
|
بالابند |
1647 |
44 |
|
سفید سنگ |
802 |
22 |
|
سنگ بست |
776 |
21 |
|
فریمان |
1359 |
36 |
|
قلندرآباد |
1746 |
47 |
|
مجموع |
6330 |
165 |
به منظور بررسی روایی پرسشنامه از روایی محتوا با استفاده از نظرات اساتید حوزۀ جغرافیا دانشگاه فردوسی مشهد، اعم از روستایی و شهری بهره گرفته شد و پس از 5 مرحله ارزیابی پرسشنامه توسط اساتید، پرسشنامه مورد تأیید قرار گرفت. جهت بررسی پایایی ابزار تحقیق از آزمون آلفای کرونباخ در نرم‌افزار SPSS استفاده شد که ضریب آلفای کرونباخ به‌دست‌آمده بیانگر سطح بالا و قابل‌قبول پایایی ابزار تحقیق است.
جدول 3- مقادیر آلفای کرونباخ متغیرهای تحقیق
|
متغیر |
بعد |
ضریب آلفای کرونباخ |
مجموع |
|
آگاهی |
ـــــــ |
852/0 |
ـــــــ |
|
توانایی |
پیشگیری |
948/0 |
924/0 |
|
آمادگی |
864/0 |
||
|
مواجهه |
803/0 |
||
|
اقدام |
سازهای |
896/0 |
948/0 |
|
غیر سازهای |
950/0 |
||
|
نهادی ـ ارتباطی |
951/0 |
همچنین به منظور بررسی تجزیه و تحلیل داده‌ها از آمار توصیفی و آمار استنباطی از قبیل همبستگی، آزمون T TEST، آزمون ANOVA استفاده شد. در جدول (3)، مقادیر آلفای کرونباخ متغیرهای تحقیق آورده شده است.
3- منطقه مورد مطالعه
شهرستان فریمان طبق آخرین تقسیمات کشور یکی از شهرستان‌های استان خراسان رضوی است که در شمال استان خراسان رضوی واقع شده است. این شهرستان در 58 درجه و 31 دقیقه تا 60 درجه و 34 دقیقه طول شرقی و 35 درجه و 28 دقیقه تا 36 درجه و 1 دقیقه عرض شمالی واقع شده است و مساحتی در حدود 3225 کیلومترمربع که معادل3/1% مساحت استان است را به خود اختصاص داده است. مرکز این شهرستان فریمان است که در فاصله 75 کیلومتری جنوب شرقی مشهد در طول مسیر مشهد-تربت جام و هرات قرارگرفته است که 216 کیلومتر با مرز افغانستان فاصله دارد. همچنین این شهر در ارتفاع 1411 متری از سطح دریا قرار دارد و وسعت آن 26 کیلومترمربع است. در حال حاضر این شهرستان شامل دو بخش مرکزی و قلندرآباد است.
شکل 1- محدوده مورد مطالعه
4- نتایج و بحث
با توجه به یافته‌های جدول (4)، از مجموع کشاورزان مورد مطالعه، 6/77 درصد آنان را مردان و 4/22 درصد آنان را زنان تشکیل دادند. 5/83 درصد آنان متأهل، 3/15 درصد آنان مجرد و 2/1 درصد آنان دارای مطلقه بودند. در سطح طبقه سنی 18 تا 30 سال با 62 فراوانی و 5/36 درصد و پس از آن طبقه سنی 41 تا 50 سال با 32 فراوانی و 8/18 درصد قرار داشتند. بیش‌ترین سطح تحصیلی کشاورزان، دیپلم با 1/27 درصد، و پس از آن مقاطع تحصیلی ابتدایی و راهنمایی هر کدام به میزان 4/22 درصد بیش‌ترین میزان سطح سواد نمونه‌ها را نشان میدهد. البته بالاترین سطح تحصیلی دانشگاهی فوق‌دیپلم و لیسانس هر کدام با 5/3 درصد گزارش شدند. در ارتباط با تعداد اعضای خانوار نیز، عموم خانواده‌ها با 5/56 درصد دارای 4 تا 6 نفر عضو خانواده می‌باشند، و نزدیک به یک پنجم خانوارها به میزان 8/18 درصد از 7 نفر بیشتر می‌باشند. خانوارهای کمتر از 3 نفر نیز درصدی برابر با 7/24 درصد گزارش شدند. در زمینه منبع اصلی معیشت کشاورزان مورد مطالعه، میزان 9/52 درصد به صورت ترکیبی دارای منبع معیشتی هم کشاورزی و هم دامداری و 4/42 درصد آنان نیز صرفاً کشاورز می‌باشند. 6/90 درصد کشاورزان خود صاحب زمین کشاورزی و 4/9 درصد آنان عدم مالکیت زمین کشاورزی را اظهار داشتند. بعلاوه، در مورد نوع سبک کشاورزی، 8/60 درصد پاسخ‌دهندگان بیان داشتند که از شیوه‌های سنتی و 2/39 درصد از شیوه‌های مکانیزه بهره می‌جویند. در ارتباط با وسعت زمین کشاورزی پاسخگویان، وسعت زمین کشاورزی در اختیار کشاورزان در سه سطح کم (کمتر از 5 هکتار)، متوسط (بین 5 تا 10 هکتار) و زیاد (بیش از 10 هکتار) دسته‌بندی شدند، که از این میان 4/36 درصد کشاورزان شرکت‌کننده در تحقیق، بیش از 10 هکتار زمین در اختیار داشتند. همچنین، 8/31 درصد آنان بین 5 تا 10 هکتار زمین و 6/28 درصد آنان کمتر از 5 هکتار زمین در اختیار داشتند. در خصوص آگاهی از دلیل اصلی خشکسالی از منظر کشاورزان، عوامل متعدد ذکر شد که از این میان، 3/61 درصد آنان دلیل اصلی خشکسالی را «عدم بارش باران» ذکر کردند، که با توجه به سطح آگاهی کشاورزان از انواع ظهور خشکسالی که عموماً نیز به ظهور خشکسالی اقلیمی (یا بارشی) با 1/67 درصد اظهار داشتند سازگار میباشد. در کنار خشکسالی اقلیمی، خشکسالی منابع آبی (چاه، چشمه، قنات، و...) نیز با 9/25 درصد قرار دارد.
جدول 4- وضعیت متغیرهای جمعیت شناختی
|
متغیر جمعیت شناختی |
زیربخش |
فراوانی |
درصد |
متغیر جمعیت شناختی |
زیربخش |
فراوانی |
درصد |
|
جنسیت |
مرد |
132 |
6/77 |
تحصیلات |
بی‌سواد |
24 |
1/14 |
|
زن |
38 |
4/22 |
نهضت سوادآموزی |
10 |
9/5 |
||
|
وضعیت تأهل |
مجرد |
26 |
3/15 |
ابتدایی |
38 |
4/22 |
|
|
متأهل |
142 |
5/83 |
راهنمایی |
38 |
4/22 |
||
|
مطلقه |
2 |
2/1 |
دبیرستان |
2 |
2/1 |
||
|
سن |
18 تا 30 سال |
62 |
5/36 |
دیپلم |
46 |
1/27 |
|
|
31 تا 40 سال |
28 |
5/16 |
فوق‌دیپلم |
6 |
5/3 |
||
|
41 تا 50 سال |
32 |
8/18 |
لیسانس |
6 |
5/3 |
||
|
51 تا 60 سال |
28 |
5/16 |
منبع اصلی معیشت |
کشاورزی |
72 |
4/42 |
|
|
60 سال به بالا |
20 |
7/11 |
دامداری |
2 |
2/1 |
||
|
تعداد اعضای خانوار |
کمتر از 3 نفر |
42 |
7/24 |
ترکیبی (کشاورزی/دامداری) |
90 |
9/52 |
|
|
4 تا 6 نفر |
96 |
5/56 |
آزاد |
6 |
5/3 |
||
|
7 تا 10 نفر |
30 |
6/17 |
نوع سبک کشاورزی |
شیوه‌های سنتی |
96 |
8/60 |
|
|
بیش از 10 نفر |
2 |
2/1 |
شیوه‌های مکانیزه |
62 |
2/39 |
||
|
مالک زمین کشاورزی |
بلی |
154 |
6/90 |
دلیل اصلی خشکسالی در روستا |
بارش باران |
98 |
3/61 |
|
خیر |
16 |
4/9 |
احداث نکردن بند خاکی برای نگه‌داشتن سیلاب فصلی |
4 |
5/2 |
||
|
وسعت زمین کشاورزی |
کمتر از 5 هکتار |
44 |
6/28 |
چاه‌های عمیق حفرشده |
4 |
5/2 |
|
|
بین 5 تا 10 هکتار |
54 |
8/31 |
استفاده نادرست از منابع آبی زیرزمینی |
2 |
3/1 |
||
|
بیش از 10 هکتار |
56 |
4/36 |
گلخانه‌های ساخت دست انسان |
2 |
3/1 |
||
|
آگاهی از انواع ظهور خشکسالی در منطقه |
خشکسالی اقلیمی |
114 |
1/67 |
نمی‌دانم |
34 |
3/21 |
|
|
خشکسالی کشاورزی |
18 |
6/10 |
اعمال بد ما انسان‌ها |
6 |
8/3 |
||
|
خشکسالی منابع آبی |
44 |
9/25 |
آب و هوا و آلودگی آن |
4 |
5/2 |
||
|
خشکسالی اقتصادی |
6 |
5/3 |
بیتوجهی مسئولان |
2 |
3/1 |
||
|
بهره‌برداری بی‌رویه |
2 |
3/1 |
|||||
|
کشت زیاد زعفران |
2 |
3/1 |
در ارتباط با متغیر «آگاهی از علل ایجادکنندۀ خشکسالی» چهار سؤال در سطوح 1) عوامل انسانی، 2) محیطی، 3) سوء مدیریتی و 4) مراحل و گام‌های ظهور و رخداد خشکسالی از کشاورزان پرسیده شد که در جدول شماره (5)، نشان داده شده است. چنانکه یافته‌ها در نمودار زیر نشان میدهد، میزان آگاهی کشاورزان شرکت‌کننده در تحقیق، در تمامی سطوح کمتر از سطح متوسط میانگین (=3) قرار دارد. بدین معنا که، اگرچه خشکسالی در روستا شدید میباشد، اما میزان آگاهی کشاورزان در سطوح مختلف اعم از عوامل انسانی ایجادکنندۀ خشکسالی مانند بهره‌برداری بیش از حد منابع آبی، از بین بردن پوشش گیاهی، تغییر کاربری اراضی و غیره در سطح میانگین 36/2؛ عوامل محیطی ایجادکنندۀ خشکسالی از قبیل افزایش دما، کاهش سطح آب‌های زیرزمینی، کاهش بارش و غیره در سطح میانگین 62/2 که رایج‌ترین عاملی که کشاورزان بدان اشاره داشتند تنها مسائل آبی بوده است که در اینجا هم بالاترین میانگین را به خود اختصاص داده است؛ عوامل سوء مدیریتی همچون بیتوجهی مدیران و مسئولان دولت محلی به عوامل ایجادکنندۀ خشکسالی، عدم فوریت در طرح‌های مقابله با خشکسالی، عدم تخصیص بودجه برای مقابله با خشکسالی، و غیره در سطح میانگین 29/2 که در اینجا نیز پایین‌ترین میزان سطح آگاهی کشاورزان نسبت به ابعاد آن را نشان میدهد؛ مراحل و گام‌های ظهور و رخداد خشکسالی مانند زودتر شروع شدن فصول خشک، از دست دادن رطوبت خاک، کاهش میانگین ریزش‌های جوی به‌طور مداوم، بارش‌های نامنظم و غیر فصلی، افزایش مدت زمان خشکسالی در منطقه، و غیره در سطح میانگین 52/2 قرار دارد. چنانکه مشاهده می‌شود، کشاورزان تنها مواردی که مربوط به موضوعات آبی می‌شود را ادراک و آگاهی دارند؛ اگرچه خشکسالی زوایای دیگری نیز دارد. در مجموع نیز، میزان ظرفیت رویارویی و انطباق‌پذیری در بعد آگاهی کشاورزان در خصوص پدیدۀ خشکسالی در منطقه در سطح 45/2 و کمتر از حد متوسط میانگین (=3)، برآورد گردید.
جدول 5- مقادیر میانگین ظرفیت آگاهی از علل ایجادکنندۀ خشکسالی از منظر کشاورزان
|
عامل |
مقدار میانگین |
|
عوامل انسانی ایجادکننده‌ی خشکسالی |
36/2 |
|
عوامل محیطی ایجادکننده‌ی خشکسالی |
62/2 |
|
عوامل سوء مدیریتی ایجادکننده‌ی خشکسالی |
29/2 |
|
مراحل و گام‌های ظهور و رخداد خشکسالی |
52/2 |
|
آگاهی کل |
45/2 |
همچنین در بخش ظرفیت رویارویی و انطباق‌پذیری در سطح آگاهی، در خصوص آگاهی کشاورزان از نتایج و پیامدهای خشکسالی در ابعاد اقتصادی، اجتماعی، زیستمحیطی، فیزیکی و کالبدی، و انسانی سؤالات به صورت مصاحبه باز پرسیده شد که در جدول (6) یافته‌های مربوط به این سؤالات آورده شده است.
جدول 6- مهم‌ترین پیامدهای خشکسالی در روستا
|
عامل |
پیامد |
فراوانی |
درصد |
عامل |
پیامد |
فراوانی |
درصد |
|
اجتماعی |
مهاجرت |
87 |
9/64 |
اقتصادی |
بیکاری |
60 |
1/36 |
|
نپرداختن زکات |
9 |
7/6 |
کاهش در تولید محصولات زراعی |
18 |
8/10 |
||
|
ندادن نذورات |
4 |
3 |
کاهش سطح درآمد |
15 |
9 |
||
|
کمبود نیروی انسانی |
15 |
2/11 |
رکود کشاورزی |
9 |
4/5 |
||
|
نداشتن آسایش |
6 |
5/4 |
عدم امکان دامداری |
5 |
3 |
||
|
عدم توجه به کشاورزی و دامداری |
13 |
7/9 |
کاهش محصولاتی از قبیل گندم و چغندر |
4 |
4/2 |
||
|
زیستمحیطی |
خشکی مراتع |
18 |
2/12 |
فقر |
11 |
6/6 |
|
|
کاهش زراعت |
15 |
2/10 |
از بین رفتن دام |
8 |
8/4 |
||
|
کم آبی |
48 |
7/32 |
عدم توجه به کشاورزی |
12 |
2/7 |
||
|
تغییر پوشش گیاهی |
13 |
8/8 |
گرانی کود و سموم |
9 |
4/5 |
||
|
گرد و خاک |
12 |
2/8 |
کاهش در وسعت حلقه‌های چاه آبی |
15 |
9 |
||
|
کاهش محصولات |
17 |
6/11 |
انسانی |
تأثیر روی روان مردم |
27 |
31 |
|
|
تضعیف دام‌ها |
16 |
9/10 |
تغییر شغل |
31 |
6/35 |
||
|
نبود کشاورزی دیم |
8 |
4/5 |
استرس و فشار روانی کشاورزان |
14 |
1/16 |
||
|
فیزیکی و کالبدی |
تخریب منابع |
39 |
60 |
افزایش انواع بیماری‌ها |
15 |
2/17 |
|
|
مصرف بی‌رویه آب |
26 |
40 |
آخرین سؤال که در بخش سطح آگاهی کشاورزان در ابعاد مختلف خشکسالی پرسیده شد، مربوط به ابزارها و منابعی است که نسبت به وقوع خشکسالی، اخبار و اطلاعات لازم را کسب میکنند. این سؤال به صورت موردی پرسیده شد که در جدول (7)، یافته‌های مربوط به آن آورده شده است.
جدول 7- ابزارها و منابع مورداستفاده کشاورزان جهت آگاهی از اخبار و اطلاعات در مورد خشکسالی
|
ابزار و منابع |
فراوانی |
درصد |
|
رسانه‌های رسمی |
120 |
6/70 |
|
رسانه‌های غیررسمی |
34 |
20 |
|
اینترنت (وبسایت) |
8 |
4/7 |
|
گذشتگان |
24 |
1/14 |
|
تجربه شخصی |
88 |
8/51 |
|
سایر |
6 |
5/3 |
مطابق با یافته‌ها، 6/70 درصد کشاورزان از رسانه‌های رسمی از قبیل تلویزیون، رادیو، و یا روزنامه جهت آگاهی از اخبار و اطلاعات دربارۀ خشکسالی استفاده میکنند. در کنار آن، متکی بودن بر تجربۀ شخصی خود به میزان 8/51 درصد دومین منبعی است که در ارتباط با آگاهی از خشکسالی و پیامدهای آن استفاده میکنند. هرچند، گسترش رسانه‌های غیررسمی مانند شبکه‌های مجازی نیز به میزان 20 درصد دیگر منبعی است که کشاورزان با توجه به گسترش و دسترسی در روستا، از آن بهره می‌جویند. تکیه بر تجربۀ گذشتگان نیز به میزان 1/14 درصد در مراتب بعدی قرار دارد. در دو سطح دیگر یعنی توانایی و اقدام، مقادیر میانگین مربوط به هر سطح با زیر بخش‌های مورد سؤال آن در جداول (8) و (9)، آورده شده است. مطابق با یافته‌های تحقیق، ظرفیت رویارویی و انطباق‌پذیری در سطح توانایی، در ارتباط با ابعاد ظرفیت توانایی پایینتر از حد متوسط میانگین (=3)، میباشد. این میزان ظرفیت توانایی در بعد پیشگیری از خشکسالی برابر با 27/2، ظرفیت توانایی در بعد آمادگی در مقابله خشکسالی برابر با 19/2؛ و ظرفیت توانایی در بعد مواجهه در مقابله با خشکسالی برابر با 16/2 میباشد. در مجموع نیز، میزان ظرفیت رویارویی و انطباق‌پذیری در سطح توانایی کل کشاورزان در مقابله با خشکسالی برابر با 22/2 میباشد که سطح کلی نیز پایینتر از حد متوسط میانگین است. این مقادیر میانگین، این نکته را متوجه می‌سازد که زندگی کشاورزان در برابر خشک‌سالی‌های متوالی در روستا تا چه میزان تضعیف‌شده و میزان ظرفیت رویارویی آنان در سطح توانایی و ابعادش بسیار پایین میباشد.
جدول 8- مقادیر میانگین سطح توانایی در چارچوب ظرفیت رویارویی و انطباق‌پذیری
|
عامل |
مقدار میانگین |
|
پیشگیری |
27/2 |
|
آمادگی |
19/2 |
|
مواجهه |
16/2 |
|
توانایی |
22/2 |
همین وضعیت در بعد اقدام کشاورزان نیز حاکم است، چنانکه در جدول (9)، ظرفیت رویارویی در بعد اقدام در قالب اقدامات سازهای جهت مقابله با خشکسالی برابر با 18/2؛ و در قالب اقدامات غیر سازهای جهت مقابله با خشکسالی برابر با 97/1؛ و در بعد نهادی ـ ارتباطی جهت مقابله با خشکسالی برابر با 62/1؛ و ظرفیت رویارویی و انطباق‌پذیری در گام دوم یعنی اقدامات انجام شده در مقابله با خشکسالی برابر با 99/1، گزارش گردید. آمار از وضعیت بغرنج و شکنندۀ عمیقی در ظرفیت رویارویی و انطباق‌پذیری با خشکسالی در بلندمدت در گام‌های آگاهی، توانایی و اقدام را نشان میدهد.
جدول 9- مقادیر میانگین ابعاد سطح اقدام در چارچوب ظرفیت رویارویی و انطباق‌پذیری
|
عامل |
مقدار میانگین |
|
سازهای |
18/2 |
|
غیر سازهای |
97/1 |
|
نهادی ـ ارتباطی |
62/1 |
|
اقدام |
99/1 |
یافته‌ها در سطوح ظرفیت رویارویی و انطباق‌پذیری نشان از شرایط نامطلوب و ضعیف کشاورزان در برابر خشکسالی را نشان میدهد. در جدول (10)، میانگین محاسبه‌شدۀ سطوح ظرفیت رویارویی و انطباق‌پذیری با مقدار فرضی (3) در آزمون T تک نمونه‌ای سنجش شده و نشان میدهد که میانگین واقعی نظر کل پاسخگویان در ابعاد آگاهی، توانایی و اقدام از 3 کمتر و از حد متوسط پایینتر میباشد. چنانچه سطح معناداری 000/0 این اختلاف میانگین را در سطح اطمینان 95 درصد در سطح خطابی کمتر از 05/0 تأیید می‌نماید. همچنین اختلاف از میانگین حد بالا و پایین سطوح ظرفیت رویارویی و انطباق‌پذیری منفی بوده است. بدین معنی که میانگین جامعه در هر سه سطح و زیرمجموعه‌های آن کمتر از مقدار مورد آزمون (عدد 3) شد، و گویای این مطلب است که در کشاورزان مورد بررسی در سطح مطلوبی از ظرفیت رویارویی و انطباق‌پذیری قرار ندارند.
جدول 10- بررسی وضعیت کشاورزان در سطوح ظرفیت رویارویی و انطباق‌پذیری در آزمون T تک نمونه‌ای
|
ابعاد |
آماره T |
میانگین |
انحراف معیار |
سطح معناداری |
اختلاف میانگین |
مقایسه میانگین‌ها |
|
|
حد پایین |
حد بالا |
||||||
|
آگاهی |
630/6- |
45/2 |
07589/1 |
000/0 |
54706/0- |
7100/0- |
3842/0- |
|
توانایی |
992/13- |
22/2 |
72465/0 |
000/0 |
77765/0- |
8874/0- |
6679/0- |
|
اقدام |
260/21- |
99/1 |
62130/0 |
000/0 |
01307/1- |
1071/1- |
9190/0- |
جدول (11)، رابطۀ میان متغیر «تحصیلات» در ارتباط با سطوح ظرفیت رویارویی و انطباق‌پذیری (آگاهی، توانایی، اقدام) در آزمون تحلیل واریانس (ANOVA) نشان داده شده است. چنانچه که مشاهده می‌شود،. هدف از انجام آزمون آنوا این است که یافت شود متغیر تحصیلات به عنوان یک متغیر زمینه‌ای در سطوح ظرفیت رویارویی و انطباق‌پذیری اثرگذار میباشد و دارای مقادیر میانگین متفاوتی به لحاظ ادراکی می‌باشند. مطابق با یافته‌های جدول (11)، جز در بعد غیر سازهای ظرفیت اقدام با سطح معناداری 078/0، و بالاتر از سطح 05/0، در سایر متغیرها، یعنی ظرفیت آگاهی با سطح معناداری 010/0؛ ظرفیت پیشگیری با سطح معناداری 021/0؛ ظرفیت آمادگی با سطح معناداری 009/0؛ ظرفیت مواجهه با سطح معناداری 005/0؛ ظرفیت توانایی با سطح معناداری 002/0؛ ظرفیت سازهای با سطح معناداری 003/0؛ ظرفیت نهادی ـ ارتباطی با سطح معناداری 000/0؛ و ظرفیت اقدام با سطح معناداری 000/0؛ تفاوت معناداری میان سطوح مختلف تحصیلی با سطوح ظرفیت رویارویی و انطباق‌پذیری وجود دارد.
جدول 11- نتایج آزمون تحلیل واریانس در رابطه میان متغیر تحصیلات و سطوح ظرفیت رویارویی و انطباق‌پذیری
|
عامل |
|
Sum of Squares |
df |
Mean Square |
F |
Sig. |
|
آگاهی |
بین گروهی |
799/20 |
7 |
971/2 |
753/2 |
010/0 |
|
درون گروهی |
825/174 |
162 |
079/1 |
|
|
|
|
مجموع |
624/195 |
169 |
|
|
|
|
|
پیشگیری |
بین گروهی |
661/18 |
7 |
666/2 |
449/2 |
021/0 |
|
درون گروهی |
342/176 |
162 |
089/1 |
|
|
|
|
مجموع |
004/195 |
169 |
|
|
|
|
|
آمادگی |
بین گروهی |
733/12 |
7 |
891/1 |
789/2 |
009/0 |
|
درون گروهی |
645/105 |
162 |
652/0 |
|
|
|
|
مجموع |
378/118 |
169 |
|
|
|
|
|
مواجهه |
بین گروهی |
736/13 |
7 |
962/1 |
052/3 |
005/0 |
|
درون گروهی |
144/104 |
162 |
643/0 |
|
|
|
|
مجموع |
879/117 |
169 |
|
|
|
|
|
توانایی |
بین گروهی |
352/11 |
7 |
622/1 |
395/3 |
002/0 |
|
درون گروهی |
392/77 |
162 |
478/0 |
|
|
|
|
مجموع |
744/88 |
169 |
|
|
|
|
|
سازهای |
بین گروهی |
406/9 |
7 |
344/1 |
255/3 |
003/0 |
|
درون گروهی |
879/66 |
162 |
413/0 |
|
|
|
|
مجموع |
285/76 |
169 |
|
|
|
|
|
غیر سازهای |
بین گروهی |
157/11 |
7 |
597/1 |
866/1 |
078/0 |
|
درون گروهی |
409/138 |
162 |
854/0 |
|
|
|
|
مجموع |
149/566 |
169 |
|
|
|
|
|
نهادی ـ ارتباطی |
بین گروهی |
612/21 |
7 |
087/3 |
157/6 |
000/0 |
|
درون گروهی |
236/81 |
162 |
501/0 |
|
|
|
|
مجموع |
849/102 |
169 |
|
|
|
|
|
اقدام |
بین گروهی |
037/10 |
7 |
434/1 |
208/4 |
000/0 |
|
درون گروهی |
200/55 |
162 |
341/0 |
|
|
|
|
مجموع |
237/65 |
169 |
|
|
|
جدول (12)، به بررسی رابطۀ میان متغیر «سن» در سطوح 18 تا 30 سال؛ 31 تا 40 سال؛ 41 تا 50 سال؛ 51 تا 60 سال و 60 سال به بالا؛ با سطوح ظرفیت رویارویی و انطباق‌پذیری (آگاهی، توانایی، اقدام) بااستفاده از آزمون تحلیل واریانس (ANOVA) پرداخته شده است.
جدول 12- نتایج آزمون تحلیل واریانس در رابطه میان متغیر سن و سطوح ظرفیت رویارویی و انطباق‌پذیری
|
عامل |
|
Sum of Squares |
df |
Mean Square |
F |
Sig. |
|
آگاهی |
بین گروهی |
587/20 |
4 |
147/5 |
852/4 |
001/0 |
|
درون گروهی |
037/175 |
165 |
061/1 |
|
|
|
|
مجموع |
195/624 |
169 |
|
|
|
|
|
پیشگیری |
بین گروهی |
190/15 |
4 |
797/3 |
485/3 |
009/0 |
|
درون گروهی |
814/179 |
165 |
090/1 |
|
|
|
|
مجموع |
004/195 |
169 |
|
|
|
|
|
آمادگی |
بین گروهی |
764/12 |
4 |
191/3 |
985/4 |
001/0 |
|
درون گروهی |
614/105 |
165 |
640/0 |
|
|
|
|
مجموع |
378/118 |
169 |
|
|
|
|
|
مواجهه |
بین گروهی |
764/8 |
4 |
191/2 |
313/3 |
012/0 |
|
درون گروهی |
116/109 |
165 |
661/0 |
|
|
|
|
مجموع |
879/117 |
169 |
|
|
|
|
|
توانایی |
بین گروهی |
361/9 |
4 |
340/2 |
864/4 |
001/0 |
|
درون گروهی |
383/79 |
165 |
481/0 |
|
|
|
|
مجموع |
744/88 |
169 |
|
|
|
|
|
سازهای |
بین گروهی |
045/9 |
4 |
261/2 |
549/5 |
000/0 |
|
درون گروهی |
2440/67 |
165 |
408/0 |
|
|
|
|
مجموع |
285/76 |
169 |
|
|
|
|
|
غیر سازهای |
بین گروهی |
892/6 |
4 |
723/1 |
993/1 |
098/0 |
|
درون گروهی |
674/142 |
165 |
865/0 |
|
|
|
|
مجموع |
566/149 |
169 |
|
|
|
|
|
نهادی ـ ارتباطی |
بین گروهی |
653/8 |
4 |
163/2 |
789/3 |
006/0 |
|
درون گروهی |
196/94 |
165 |
571/0 |
|
|
|
|
مجموع |
849/102 |
169 |
|
|
|
|
|
اقدام |
بین گروهی |
274/6 |
4 |
568/1 |
389/4 |
002/0 |
|
درون گروهی |
963/58 |
165 |
357/0 |
|
|
|
|
مجموع |
237/65 |
169 |
|
|
|
مطابق با یافته‌های جدول (12)، جز در بعد غیر سازهای ظرفیت اقدام با سطح معناداری 098/0، و بالاتر از سطح 05/0، در سایر متغیرها، یعنی ظرفیت آگاهی با سطح معناداری 001/0؛ ظرفیت پیشگیری با سطح معناداری 009/0؛ ظرفیت آمادگی با سطح معناداری 001/0؛ ظرفیت مواجهه با سطح معناداری 012/0؛ ظرفیت توانایی با سطح معناداری 001/0؛ ظرفیت سازهای با سطح معناداری 000/0؛ ظرفیت نهادی ـ ارتباطی با سطح معناداری 006/0؛ و ظرفیت اقدام با سطح معناداری 002/0؛ تفاوت معناداری میان سطوح مختلف سنی با سطوح ظرفیت رویارویی و انطباق‌پذیری وجود دارد.
جدول (13)، رابطۀ میان متغیر «وسعت زمین کشاورزی» با سطوح ظرفیت رویارویی و انطباق‌پذیری (آگاهی، توانایی، اقدام) در آزمون همبستگی نشان میدهد. متغیر وسعت زمین کشاورزی در سطح توانایی در بعد مواجهه با در سطح معناداری 043/0 و ضریب همبستگی 163/0 معنادار میباشد. اما به‌طورکلی، در سطح توانایی ارتباط معناداری مشاهده نشده است. در سطح اقدام، وسعت زمین کشاورزی در ابعاد غیر سازهای با سطح معناداری 004/0 و ضریب همبستگی 231/0 و بعد نهادی ـ ارتباطی با سطح معناداری 008/0 و ضریب همبستگی 214/0 ارتباط معناداری را نشان میدهند. همچنین در سطح اقدام نیز با سطح معناداری 015/0 و ضریب همبستگی 196/0 نشان از ارتباط معنادار دارد.
جدول 13- ماتریس همبستگی میان وسعت زمین کشاورزی سطوح سه‌گانه ظرفیت رویارویی و انطباق‌پذیری
|
|
|
آگاهی |
پیشگیری |
آمادگی |
مواجهه |
توانایی |
سازهای |
غیر سازهای |
نهادی ـ ارتباطی |
اقدام |
|
وسعت |
ضریب پیرسون |
130/0 |
087/0- |
022/0 |
163/0 |
008/0- |
055/0 |
231/0 |
214/0 |
196/0 |
|
سطح معناداری |
109/0 |
282/0 |
786/0 |
043/0 |
921/0 |
498/0 |
004/0 |
008/0 |
015/0 |
5- جمع‌بندی و پیشنهادها
هدف استراتژی‌های رویارویی و انطباق‌پذیری، افزایش توان کشاورزان در مواجهه و مقابله با خشکسالی و اثرات آن در حوزه‌های مختلف میباشد. ارتقای ظرفیت رویارویی کشاورزان در کوتاه مدت و ظرفیت انطباق‌پذیری آنان در بلندمدت میباشد، ابتدا، در گرو آگاهی و دانش محیطی آن‌ها در ابعاد و علل مختلف مخاطره خشکسالی است. چنانکه یافته‌های تحقیق نیز نشان میدهد، میانگین مربوط به آگاهی از علل مخاطره خشکسالی (عوامل انسانی، محیطی، سوء مدیریتی و مراحل ظهور خشکسالی) در منطقه مورد مطالعه در سطح پایینی گزارش شده است، که می‌توان آن را یکی از مهم‌ترین زمینه‌های ناتوانی کشاورزان در گام‌های مواجهه و اقدام دانست. در حقیقت، آگاهی به عنوان یک عامل انگیزشی و محرک بخش سبب ترغیب کشاورزان به اقدامات پیشگیرانه و اصلاحی متناسب با میزان توان و در مقیاس فردی یا گروهی و یا همکاری با دولت محلی خواهد شد. لذا نگرش به ارتقای ظرفیت رویارویی کشاورزان جهت مقابله با خشکسالی در گام‌های مختلف به یکدیگر پیوسته و با دیدگاهی کلنگر و دیالکتیکی قابل حصول است. نتایج نیز بیانگر این است که ضعف کشاورزان در حلقه اول این زنجیرۀ عینی، آگاهی میباشد که سبب عملکرد نامطلوب گشته و باعث ضعف آن‌ها در حلقه‌های بعدی یعنی توانایی و اقدام گردیده است. چنانچه یافته‌های تحقیق نشان میدهد، میانگین ظرفیت توانایی در بعد پیشگیری برابر 27/2 برآورد گردید و گویای این مطلب است که در نبود برخورداری از ظرفیت آگاهی، متعاقباً شناختی جهت پیش‌بینی مخاطرات مانند خشکسالی نیز شکل نمی‌گیرید یا بسیار ضعیف میباشد. این عامل باعث می‌شود که فرد بومی نتواند اقدامات مناسب در سطح فردی یا وسیع‌تر در مقابله با خشکسالی انجام دهد. چنانکه حتی در بعد سازهای و غیر سازهای و نهادی ـ ارتباطی، ظرفیت اقدام نیز میانگین یافته‌ها وضعیت وخیم‌تری را نشان میدهند. بدین معنا که از طرف دولت محلی نیز در بحث عنصر نهادی ـ ارتباطی عملکرد قابل‌توجهی در خصوص مدیریت خشکسالی و کمینه سازی اثرات آن از سوی کشاورزان ادراک نمیشود. این عملکرد نهادی پایین اشاره به عدم سازگاری و عدم هماهنگی میان مردم محلی و دولت محلی دارد، که عاملی مزید بر گسترش و تعمق بیشتر خشکسالی در منطقه خواهد شد و در درازمدت به تخریب کامل خاک، از بین رفتن منابع آبی زیرزمینی، و حتی ممکن است به تخلیه کلی آبادی و یا حذف آبادی منجر گردد. نتایج مطالعه حاضر با یافته‌های مطالعه آزادی (2018)، و اشرف و روترای (2013)، در این رابطه که استراتژی‌های رویارویی در گام‌های آگاهی، توانایی و اقدام متقابل و متأثر از یکدیگر می‌باشند و تأکید بر نقش آگاهی در ارتقای ظرفیت رویارویی همسو است. همچنین تأییدکنندۀ نتایج مطالعه لموس و همکاران (2016)، و آدمالا و همکاران (2015) در این راستا است که در اجتماعات با ظرفیت و دارایی بالاتر و بیشتر، ظرفیت رویارویی در سه گام ارتقاء می‌یابد.
بنابراین پیشنهاد می‌شود:
[1] Gentle
[2] Gutiérrez
[3] Graham
[4] Alam
[5] Dumenu & Obeng
[6] Greene
[7] Wilhite
[8] Thomas
[9] Zhang
[10] Mishra and Singh
[11] Dilling
[12] Tánago
[13] High-level Meeting on National Drought Policy (HMNDP)
[14] Sivakumar
[15] Gardezi & Arbuckle
[16] Wilby & Dessai
[17] Christian-Smith
[18] Engle
[19] Goldman & Riosmena
[20] Davies And Bennett
[21] Coping Strategies
[22] Coping Capacity
[23] Adaptive Capacity
[24] Berman
[25] Smit and Skinner
[26] Twagiramaria
[27] context-dependent property
[28] “vulnerable of what towards what”
[29] Martin
[30] Parry
[31] Jamshaidi
[32] Lucas & Hilderink
[33] Dunford et al
[34] lower coping threshold
[35] upper coping threshold
[36] Azadi
[37] Ncube
[38] Lemos
[39] climate-neutral
[40] van Duinen
[41] Udmale
[42] Ashraf & Routray
)
ارسال نظر در مورد این مقاله