مورفودینامیک تپه‌های ماسه‌ای و الگوهای باد (مطالعه موردی: ارگ جدید و جوان جنوب شرق قم)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

• ناصر مشهدی

دکتری آبخیزداری، استادیار، دپارتمان علوم زمین، مرکز تحقیقات بین‌المللی بیابان، دانشگاه تهران

10.22067/geoeh.2022.76706.1227

چکیده

مطالعه مورفولوژی تپه‌ها، ابزار ارزشمندی را در بررسی سیستم‌های بادی و در نتیجه شناسایی قطاع منابع ماسه فراهم می‌کند. جهت باد عامل اصلی کنترل شکل و کشیدگی تپه است. در بیابان‌های در معرض باد از جهت‌های مختلف و با اندازه‌های قابل‌مقایسه، تپه‌ها با مرفولوژی متفاوت شکل می‌گیرند. این تپه‌ها یا عمود یا موازی با جهت باد هستند. هدف این مقاله، تجزیه‌وتحلیل مرفولوژی تپه‌های ماسه‌ای تحت بادهای دوجهته با استفاده از مدل‌های مرسوم است. مشاهدات نشان داد که شکل‌گیری تپه‌های خطی (سیف)، حاصل کشیدگی یک بازوی بارخان است. به‌طوری که، این تپه‌ها توسط یک رژیم بادی دومدال با یک پیک قوی از برآیند بادهای شمال غربی و غرب و یک پیک ضعیف‌تر از بادهای شرقی با زاویه واگرائی 135 درجه ایجاد می‌شوند. خطوط تاج سینوسی تپه سیف توسط بادهای شرقی و غربی رشد می‌کنند. مطالعات همچنین نشان داد که روند تکامل تپه ماسه‌ای منطقه، تحت باد قوی شمال غرب ابتدا تپه سپر تشکیل و سپس تبدیل به بارخان دو وجهی (ناقص) می‌شود. در این مرحله، فرسایش باد در پشت تپه سپر، منجر به تشکیل یک تاج عمود بر جهت باد و به همین ترتیب به شکل‌گیری یک دامنه پرشیب در پائین‌دست باد می‌گردد. با توجه به تأثیر بزرگی و تغییر جهت در بادهای غربی و شرقی، بازوی غربی بارخان شروع به گسترش می‌کند و تبدیل به تپه سیف دندانه‌ای می‌شود.

کلیدواژه‌ها

• ارگ
• پیش بارخانی
• تپه‌های ماسه‌ای
• تپه سیف
• تپه سپر

موضوعات

• مخاطرات ژئومورفیک-هیدرولوژیک

---

©2025 The author(s). This is an open access article distributed under Creative Commons Attribution 4.0 International License (CC BY 4.0)

مراجع

- حسنی درآباد، فرهاد؛ مشهدی، ناصر؛ 1396. ارتباط گلباد و گلتوفان با دوره‌های خشک و مرطوب منحنی نرمال آمبروترمیک (بررسی موردی: ایستگاه سینوپتیک قم)، مجموعه مقالات کنفرانس بین‌المللی مدیریت منابع طبیعی در کشورهای درحال‌توسعه، کرج.              

https://civilica.com/doc/780619

- توکلی فرد، اصغر؛ قاسمیه، هدی؛ نظری سامانی، علی اکبر؛ مشهدی، ناصر؛ میرزاوند محمد؛ 1391. بررسی نقش اراضی مختلف در توفان‌های ماسه‌ای با استفاده از گلباد و گل‌توفان (مطالعه‌ موردی: کاشان). پژوهش‌های فرسایش محیطی. شماره 2. صص 25-41 .

 https://magazine.hormozgan.ac.ir/article-1-103-fa.html     

 

- Bagnold, R.A., 1941. The Physics of Wind Blown Sand and Desert Dunes, vol. 265 (10), 244 pp. Methuen & Co., London. https://link.springer.com/book/10.1007/978-94-009-5682-7.

- Bagnold, R.A., 2012. The physics of blown sand and desert dunes. Courier Corporation. https://link.springer.com/book/10.1007/978-94-009-5682-7.

- Cooke, R.U., Warren, A. and Goudie, A.S., 1993. Desert geomorphology. CRC Press. https://doi.org/10.2307/622457.

- Fryberger, S.G. and Dean, G., 1979. Dune forms and wind regime. In A study of global sand seas (Vol. 1052, pp. 137-169). US Government Printing Office Washington. https://doi.org/10.3133/pp1052.

- Ghorbani, A. and Pakravan, M., 2013. Land use mapping using visual vs. digital image interpretation of TM and Google earth derived imagery in Shrivan-Darasi watershed (Northwest of Iran). European Journal of Experimental Biology, 3 (1), pp.576-582. https://www.primescholars.com/articles/bhba-nefa-and-ldh-have-changed-in-fatty-liver-syndromean-abattoirbased-study.pdf.

- Hunter, R.E., Richmond, B.M. and Rho Alpha, T.A.U., 1983. Storm-controlled oblique dunes of the Oregon coast. Geological Society of America Bulletin, 94(12), pp.1450-1465. https://doi.org/10.1130/0016-7606(1983)94<1450:SODOTO>2.0.CO;2.

- Kocurek, G. and Ewing, R.C., 2005. Aeolian dune field self-organization–implications for the formation of simple versus complex dune-field patterns. Geomorphology, 72(1-4), pp.94-105. https://doi.org/10.1016/j.geomorph.2005.05.005.

- Lancaster, N., 1982. Linear dunes. Progress in Physical Geography, 6(4), pp.475-504. http://ppg.sagepub.com/content/13/1/67.

- Mainguet, M. (1986). The wind and desertification processes in the Saharo-Sahelian and Sahelian regions. In Physics of desertification (pp. 210-240). Dordrecht: Springer Netherlands.

- Mashhadi, N., AHMADI, H., Ekhtesasi, M. R., FEYZNIA, S., & Feghhi, G. (2007). Analysis of sand dunes to determine wind direction and detect sand source sites (case study: Khartooran Erg, Iran). https://jdesert.ut.ac.ir/article_31068_a0a022a6702aeb4427d51f070eee7f07.pdf.

- McKee, E.D., 1979. A study of global sand seas (Vol. 1052). US Government Printing Office. https://doi.org/10.3133/pp1052.

- Narteau, C., Ping, L., Dong, Z., Zhang, Z. and Courrech Du Pont, S., 2013, December. Emergence of oblique dunes in a landscape-scale experiment. In AGU Fall Meeting Abstracts (Vol. 2013, pp. EP43F-02). https://doi.org/10.1038/ngeo2047.

- Parteli, E.J., Durán, O., Tsoar, H., Schwämmle, V. and Herrmann, H.J., 2009. Dune formation under bimodal winds. Proceedings of the National Academy of Sciences, 106(52), pp.22085-22089. https://doi.org/10.1073/pnas.0808646106.

- Pye, K. and Tsoar, H., 2008. Aeolian sand and sand dunes. Springer Science & Business Media. https://link.springer.com/book/10.1007/978-3-540-85910-9.

- Reffet, E., Courrech du Pont, S., Hersen, P. and Douady, S., 2010. Formation and stability of transverse and longitudinal sand dunes. Geology, 38(6), pp.491-494. https://doi.org/10.1130/G30894.1.

- Rubin, D.M. and Hunter, R.E., 1987. Bedform alignment in directionally varying flows. Science, 237(4812), pp.276-278. https://www.science.org/doi/10.1126/science.237.4812.276.

- Rubin, D.M. and Ikeda, H., 1990. Flume experiments on the alignment of transverse, oblique, and longitudinal dunes in directionally varying flows. Sedimentology, 37(4), pp.673-684. https://doi.org/10.1111/j.1365-3091.1990.tb00628.x.

- Rubin, D.M., Tsoar, H. and Blumberg, D.G., 2008. A second look at western Sinai seif dunes and their lateral migration. Geomorphology, 93(3-4), pp.335-342. https://doi.org/10.1016/j.geomorph.2007.03.004.

- Tsoar, H., 1984. The formation of seif dunes from barchans-a discussion. Zeitschrift fur Geomorphologie, 28(1), pp.99-103. https://cris.bgu.ac.il/en/publications/the-formation-of-seif-dunes-from-barchans-a-discussion.

- Tsoar, H., Blumberg, D.G. and Stoler, Y., 2004. Elongation and migration of sand dunes. Geomorphology, 57(3-4), pp.293-302. https://doi.org/10.1016/S0169-555X(03)00161-2.

- Werner, B.T. and Kocurek, G., 1997. Bed-form dynamics: Does the tail wag the dog? Geology, 25(9), pp.771-774. https://doi.org/10.1130/0091-7613(1997)025<0771:BFDDTT>2.3.CO;2.

- Zhenda, Z., 1984. Aeolian landforms in the Taklimakan Desert. In Deserts and arid lands (pp. 133-143). Dordrecht: Springer Netherlands.